Autor: Maximiliano Duran

Laijaj Urpi El Pajaro Magico



Laijaj Urpi
Maximiliano Duran
El Pajaro Magico
Autor en quechua y castellano M. Duran
Juk Wamanga suyu llajtapis, jechuapi, juk chullan kaj takiyuj urpi

yachakusja. Takinsi jampij mainaña wañuipaj onjojkunatapas, sichus chai

takinta uyariilla uyariruptinkuja.

Mana allinta mikusjankupi wakcha kajkuna runakunaja onjoiman chayajkaspaja

Laija Urpita maskajku puni. Utaj tunakunapi chaupinpiraj miski tunakunata

mikuspa, utaj waijokunapi, mayupa patankunapi, intipa rupaininta chaskispa

armakusjanmanta chakikusjampi, utajñataj tarapa, mollepa, sacha sachakunapa

chaupimpi maipim asuan allin mikuikunata tarisjampi, utaj urukunata

pallakuchkajta chakrakunapi.

Chai pachapis kausasja juk allpasapa apu. Sinchi mana sonjoyuj, asuan mana allin runa.

Rumisonjos sutin kasja. Allpa llamkaj runakunatas jechuj kajuywachankunatawan,

utaj allpankunata. Sichus wakcha runa kutichikuita munasparimaririj kaj,

apuja alljonkunata, yanaumankunata kachaj wakchatamajanampaj.

Juk punchauñataj,Runmisonjoja kunkan jewesja achikiarun, nanaipaatipasjan.

Jampichikunampaj,paija jayachin wasinman jampijninta, imaonjoikunamantapas

allinyachij kikin japijninta. Jampikuna josjankunaja manasallinyachinch,

puchaukunaña upiaptimpas. Jinallas kunkanja winkurayannanaininpas manas samarinchu.

Jinalla rumisonjoja wiksuman jawarikuj, manaschimpantaja rikuitaja atikujchu.

Wamangamanta asuan yachaj jampikujta jayachin. Paiñataj, alli allinta jawakuspa nin

- wamaj onjoimi jamtaja chayarusunki . rumisonjoyoj kaj runakullatam japin,

runanamuchuchijkunatam japin. Manam ñojaja munanichu niyta jam runa muchuchijmi kachkanki

nispa, chairaikum wamaj onjoipas japisunki nispachu. Imainakaptimpas, manam ima

rejsisjai jampikunapas allinyachisunkimanchu.

- imatataj ruraiman jampikunaipaj?

Tapun llakiuyallaña jampjnintaja.

- laijaj urpipa takillami jampirusunkiman apu

taita!, niikun jampikuja

- laijaj urpi!? Mancharisjajina japaririspa tapun

apuja. Imainam chai urpi,maipitaj tarikun, pitaj rejsen, pitaj jawarja, … ? Jukniraj

mancharisjapatapukuikunatawan. Chaichalla apamuwaichik chai urpituta! Munajta mana

munajta!Kamakun apuja.

Chaina apamuija sasallañam kanja, jampikuj nin, aswan

sasarajcha kanjamanamunachkajtaja. Chai urpija ancha anchatam kuyan munaininta.

Jinaspañatajpaija takin allin ruraj, allinsonjoyoj, runallapajmi!.

- Purankunatachik lulusaj!, allin ruraimi chaija au manachu?

Jinaspaja, apuja tukuirikujninkunata kachan laijaj urpita aisamunankupaj

“munajta mana munajta”

Jallariypaja, tukuirikujkunaja Purunpampata rinku, jatun tuna pampaman.Chaipim

tunakunata mikuchkan sutilla! rimanakuspa. Achka pachata maskaptinkupasmana urpitaja

taririnkuchu. Chaipi Kabra michijkunata tapurikunku.

- Warpa mayu waijopim juknin

punchau oyariraniku takikujta, willakunku

Chaimán chayaruptinku nitaj rikunkuchu

nitaj uyarinkuchu Laija Urpitaja.Jinaspaja mayu patampi challwakujkunata tapurikunku urpimanta.

- Rasuwillka ritikunapi pawaikachaspa miskillatana takikujta uyariraniku,willakunku.

Tukuirikujkuna jespiyta jallarinku Wamanga allpa jatun willka orjota. Unaitawichaiman

purisjankuta Rasuwillka janainimman chayaruspanku jonjaita lastapiurpipa yupinta

llullullataraj tarirunku.

Urpitaja waijun waijunta pawaspa urai molle tarakunawan

sachasachakunamanripukuchkajtaña jawarirunku, Chajo llajta kinraininta.

Jewe jewe

ñanninkunata jatispa, jatun orjamanta uraikunku Chajo mayupatanman; intipas pakakuchkasjaña

orjokunapa jepampi samakunampaj.

Chaipi wasikunapa ñaupajnimpi pukllaj warmakunata tapurikunku.

-Ñojaikuwan kuska pukllakustinmi Laija Urpija mayupi armakurja, willakunku.Kunanja

kinrailla sachasachatañam pawan samakunampaj.

Tukuirikujkunaja suyanku

tutayaykunanta. Sachasachaman chayaruptinkuja LaijaUrpita tariikunku juk machu mollepa

llajempi puñunayachkajta. Antaantakasjallanta tukuirikujkuna jonjaita urpitaja

arwirunku arwiarwikunawan.

Tukuirikujkunaja Laija Urpita allpasapa apuman

ñaupajninman chayaykachinku.Sinchi mana sonjoyuj runaja japarispa urpita kamachikun :

-Takii ñojapaj kamakuiki!, japarin urpita.

Arwiarwikunapi chajnasjaraj urpija

rumisonsota jawariykuspaja chaillayuyarikurun imaina mana sonjoyoj wakcha runakunawan

kasjanta, takiyta munanchu.Achka kutita apuja yanjampi japarispakama kamachikun urpita,

achka kutitajaijan. Urpija mana munanchu takiyta. Jonjaita apuja yuyarikun imatam

jampijninniykusjanta :

- allin ruraitam ruranai! pai jawanampaj, allin runam kasja nikunampaj.

Tukuirikujkunapa kamayunta mañan,

- kacharii urpipa chajnankunata! Jinaspa urpiman anchuyuspa umanpipurunkunata

makinwan llapchapaikun luluykuj tukuspa.

Urpija, ancha uyarikuj kaspa, musiakurun

- manam chejap sonjonmantachu chai luluikunaja llosjsemun! kikimpaj umampirimarikun.

- allin ruraj, allin sonjoyuj runam kasja nikunaipajmi umaita llapchapawan,

japinairaiku takiiniiwan! Manam takipusajchu! Chainakunata jamutaspa laijaurpija

takiyta munanchu.

Allpasapa apuja anchallataña piñarikuspa urpita jajchan,

jinaspa rakukaspiwan jaijan, …

Urpija, mancharisja, takiyta jallarin…jukniraj

takikunata. Amamañaupajina takisqjan jinatachu. Ñaupa takinkunaja miskillatañam

uyarikuj, kunanñataj millakuipaj takikunallaña. Chaita uyarispañataj allpasapa

apupakunkanja asuantaraj tikrakurun

-Manaña chakrarunata muchuchiptikija,

rumisonjokasjaikikunata wiñaipaj

sayaruptikija allinsonjoyoj rikuriptikija sumajtam takiikapusjaiki

allinyanaikipaj.

Chaita niikuspa rikrankunata jaiwirispa wairakunaman pawakun, karunchakuspa

rasuwillka willka orjoman rijjina, ripukun Laijaj Urpija.

En la región de Wamanga, en un pueblo de los andes existía un pájaro quetenía

un canto muy especial. Su canto tenía el poder de curar las heridasmás graves, o las

enfermedades más incurables de los que lograbanescucharlo.

Los pobres, que

por no alimentarse suficiente caían enfermos a menudobuscaban al pájaro, para escucharlo

cantar, entre los tunales, a donde solíacomer las ricas tunas, o sino en las quebradas,

al borde de un rio, dondeacostumbraba solearse después del baño, o en la cima delas montañas

dondepasaba el tiempo contemplando los paisajes andinos, o en medio de un bosque detaras y molles,

donde le guastaba buscar sus mejores alimentos, o recogiendogusanos en los campos de cultivo.

En esos tiempos, vivía en Wamanga un hacendado poderoso que era muy cruel ymalvado.

Cometía muchos abusos contra los campesinos, les quitaba susanimales, sus tierras y hasta

sus pertenencias, y si ellos protestaban enviabasus perros y sus guardias para castigarlos.

Un día, el hacendado Rumisonjo, que así se llamaba, amaneció con elcuello torcido y con

dolores insoportables. Hizo llamar al médico que siemprele curaba de cualquier enfermedad,

quien le dio algunas medicinas. Pasaron losdías y la torcedura de su cuello no mostraba

ninguna mejoría. Su cabezaseguía mirando hacia el costado y no de frente y el dolor no le

calmaba.

Hizo llamar al médico más famoso de Wamanga, que después de examinarlobien

le dijo,

-lo que Ud. tiene es un mal raro y que le ataca a los tiranos. A los quehacen

sufrir a la gente. No quiero decirle que Ud. sea un tirano y que por esole ataca esta

enfermedad rara. En todo caso, las medicinas que yo conozco nadapodrán hacer para curarle,

- ¿qué puedo hacer para curarme? Le pregunta preocupado y triste

el médico le respondió,

- sólo el canto del pájaro mágico podría curarlo, señor poderoso!.

- ¿¡Pájaro mágico!? Preguntó exclamando el señor poderoso. ¿Cómo esél, de

qué color es, dónde se le puede encontrar, quién lo ha visto, … ?Y otras preguntas

desesperadas más. ¡Tráiganme a ese pajarracoinmediatamente! ¡Por las buenas o por las

malas! ordenó el poderososeñor.

El médico le dijo no será fácil que lo haga venir,

menos por la fuerza,pues es un ave que le gusta mucho la libertad, y solo canta para

enfermos quehacen buenas acciones.

- Yo le acariciaré sus plumas, esa es una

buena acción, ¿no es verdad?

Y así decidió enviar a sus guardias a que traigan

al pájaro que hacíamagias “por las buenas o por las malas”.

Los guardias se dirigieron primero hacia las grandes pampas de tunales de Purunpamp.

Seguramente allí debe encontrarse comiendo tunas! Se decían.

Llegando allí preguntaron a unos pastores de cabras.

- el otro día lo hemos oído cantar en la quebrada del rio warpa.

Cuando los guardias llegaron allí no vieron ni tampoco escucharon

alpájaro mágico. Entonces preguntaron por él a unas personas que pescaban a laorilla del rio.

Estos les dijeron

- Hace días lo escuchamos cantando lindas melodías mientras dando

saltossobre la nieve de la montaña de Rasuwillka.

Los guardias emprendieron el ascenso

a la montaña sagrada de la región deWamanga. Después de mucho andar, cuando llegaron a la

cima del Rasuwillka,encontraron huellas de pájaro en la nieve fresca, pero ya el pájaro

mágicose dirigía hacia los bosques de molles y taras del pueblo de Chajo.

Recorriendo caminos zigzagueantes descendieron de la gran montaña hasta alborde del

rio Chajo; el sol ya se estaba escondiendo detrás de los cerros paradescansar.

Allí interrogaron a unos niños que se hallaban jugando delante de unascasas.

-Jugando con nosotros el pájaro mágico se bañó en el rio, les contaron.Ahora se

fue volando al bosque cercano para descansar.

Los guardias esperaron que se

oscurezca y fueron al bosque donde encontraronal pájaro medio dormido. Aprovechando

la oscuridad haciendo uso de redeslograron atraparlo.

Cuando lo llevaron delante del hacendado tirano, este le ordenó:

- ¡Te ordeno que cantes para mí¡ le dijo.

El pájaro, aun preso entre las redes y que estaba enterado de lo malo queera el

hacendado, no quiso cantar. Entonces el hacendado, después de variasórdenes infructuosas

y otras amenazas, se acordó lo que le dijo sumédico.

-¡ tengo que hacer una buena acción delante de él!, para que crea quesoy

bueno se dijo a sí mismo

y dirigiéndose al jefe de sus guardias le ordeno

- suelta las ataduras del pájaro!

Y luego acercándose al pájaro le pasó la mano

sobre las plumas de sucabeza aparentando acariciarlo.

El pájaro que era muy sensible a los gestos, se dio cuenta que no eransinceros

y que esas caricias no salían de su corazón

- ¡esas caricias no salen sinceramente de su corazón! se decía en sumente

- “quiere que piense que hace buenas acciones para que lo cure con micanto”,

y aun libre, se negó a cantar.

Cuando el hacendado furioso, se puso más amenazador empuñando un bastón,

el pájaro se puso a cantar…pero en forma contraria a lo que solía hacerlo

para sanar. Eran mas bien chillidos que canto y como resultado, al hacendado se

le torció aun más el cuello.

-Cuando dejes de ser cruel con los campesinos, cuando tu malvado corazón se

convierta en bondadoso, te cantaré bonitos cantos para que sanes¡

Diciendo esto el pájaro mágico batiendo sus alas alzó el vuelo y se

alejó volando hacia las montañas de Rasuwillka.